پشت‌پرده بحران آب تهران؛ سوءمدیریت یا تغییرات اقلیمی؟
به گزارش تجارت نیوز،خشکسالی بی‌سابقه، افزایش دما، کاهش شدید بارندگی، فرسودگی مدیریت منابع آب و تشدید اثرات تغییرات اقلیمی، تهران را به نقطه‌ای رسانده که مقام‌های رسمی از آن به عنوان وضعیتی «کم‌سابقه و نگران‌کننده» یاد می‌کنند. این روزها پرسش اصلی این است: چرا وضعیت آب پایتخت تا این حد بحرانی شده و آیا تهران واقعا به سمت روزی پیش می‌رود که شیرهایش کاملاً خشک شوند؟
تهران هفت ماه بدون باران؛ سدهایی که یکی پس از دیگری خالی می‌شوند
تهران برای تامین آب شرب خود به پنج سد بزرگ وابسته است؛ اما تازه‌ترین داده‌های وزارت نیرو نشان می‌دهد که یکی از این سدها عملا خشک شده و یکی دیگر کمتر از ۸ درصد آب دارد. سد کرج، از مهم‌ترین منابع آبی پایتخت، طبق اعلام مدیرعامل آب منطقه‌ای تهران، تنها برای دو هفته ذخیره قابل مصرف دارد.
این وضعیت نتیجه ماه‌ها فقدان بارندگی است: تهران از شهریور تا امروز هیچ بارانی دریافت نکرده و سازمان هواشناسی نیز می‌گوید در بازه پیش‌رو بارندگی موثری دیده نمی‌شود. کشور نیز با خشک‌ترین و گرم‌ترین پاییز شش دهه اخیر روبه‌رو است؛ شرایطی که ذخایر آبی سایر کلان‌شهرها را هم به‌شدت کاهش داده است. برای نمونه، ذخایر آبی مشهد به کمتر از ۳ درصد رسیده و ۴ میلیون نفر را در معرض بحران قرار داده است.
در پایتخت، جیره‌بندی شبانه آب از نیمه‌شب تا ساعات اولیه صبح آغاز شده و برخی مناطق روزانه ساعات طولانی افت فشار را تجربه می‌کنند. این همان نقطه‌ای است که کارشناسان آن را «آغاز مسیر روز صفر» می‌دانند؛ روزی که دولت دیگر نتواند آب شرب پایدار برای جمعیت حدود ۱۰ میلیون نفری تهران فراهم کند.
هشدار رسمی: «اگر باران نبارد، مجبور به تخلیه تهران می‌شویم»
این بحران زمانی توجه عمومی را به خود جلب کرد که رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان، در آبان‌ماه اعلام کرد تهران در شرایط فعلی دیگر نمی‌تواند پایتخت بماند؛ زیرا بحران آب، پایداری شهری را تهدید می‌کند.
او اخیرا تاکید کرده است: «اگر تا اواخر آذر بارانی نبارد، جیره‌بندی رسمی آب آغاز می‌شود و اگر باز هم بارندگی نداشته باشیم، احتمال تخلیه بخشی از تهران وجود دارد.»
اگرچه بسیاری از متخصصان این سناریو را غیرعملی و غیرقابل اجرا می‌دانند، اما واقعیت این است که جمله رئیس‌جمهور بازتاب‌دهنده عمق بحران است. تخلیه شهری با این جمعیت، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر لجستیکی تقریباً غیرممکن است؛ با این حال، تحولات اخیر نشان می‌دهد که دولت عملاً در حال بررسی سناریوهایی برای مواجهه با بدترین حالت‌هاست.
ریشه بحران: از مدیریت پرهزینه تا «مافیای آب»
بحران آب تهران بیش از آنکه صرفاً نتیجه خشکسالی باشد، از دهه‌ها سوءمدیریت و بهره‌برداری ناپایدار از منابع ناشی شده است. ایران برای دهه‌های طولانی با پروژه‌های گسترده سدسازی، انتقال آب، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و توسعه کشاورزی پرمصرف به سمت ورشکستگی آبی حرکت کرده است.
نیک کوثر، تحلیلگر حوزه آب، این چرخه را «مافیای آب» می‌نامد؛ شبکه‌ای از تصمیم‌گیران که به‌گفته او، پروژه‌های عظیم آب‌بر را بدون توجه به اصول هیدرولوژیک پیگیری کرده‌اند. نتیجه این عملکرد، کاهش شدید ذخایر زیرزمینی و نابودی بسیاری از تالاب‌ها و رودخانه‌هاست.همزمان، بخش کشاورزی ایران حدود ۹۰ درصد برداشت آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد؛ یعنی سه برابر استاندارد جهانی. این مدل مصرف، حتی در سال‌های پرآب نیز پایداری ندارد و در دوره‌های خشکسالی، کشور را با کمبود جدی منابع روبه‌رو می‌کند.تحریم‌های بین‌المللی نیز دست ایران را برای دستیابی به فناوری‌های نوین مدیریت آب، از جمله نمک‌زدایی پیشرفته، محدود کرده است.
تغییرات اقلیمی؛ ضربه آخر به منابع آب ایران
ایران طبق گزارش‌های بین‌المللی، جزو شش کشور نخست جهان از نظر آسیب‌پذیری در برابر بلایای طبیعی است. بیش از ۸۲ درصد خاک کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و افزایش دما در دهه‌های اخیر سرعت تبخیر آب را چندین برابر کرده است.این روند نه‌تنها تابستان‌ها را طولانی‌تر و گرم‌تر کرده، بلکه الگوی بارش کشور را نیز تغییر داده است. اکنون باران‌های سیل‌آسا جایگزین بارش‌های آرام و نفوذی شده‌اند، و این یعنی: آبی که می‌توانست سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کند، اکنون به سیلاب‌های زودگذر تبدیل می‌شود.
پروژه بارورسازی ابرها؛ مُسکنی برای بحران؟
در روزهای اخیر، وزارت نیرو اعلام کرده است که بارورسازی ابرها در شمال‌غرب کشور آغاز شده است و قرار است در صورت امکان به سایر نقاط گسترش یابد. نخستین عملیات سال آبی جدید در نزدیکی دریاچه ارومیه انجام شد؛ دریاچه‌ای که روزگاری بزرگ‌ترین پهنه آبی خاورمیانه بود و اکنون بخش بزرگی از آن خشک شده است.با وجود امیدواری‌ها، کارشناسان بارورسازی ابرها را راه‌حل پایدار نمی‌دانند؛ زیرا این عملیات فقط زمانی موثر است که ابر مناسب وجود داشته باشد و میزان افزایش بارندگی نیز محدود است.
راهکارهای پایدار؛ از مدیریت مصرف تا اصلاح ساختار اقتصادی
تحلیلگران می‌گویند تهران برای خروج از بحران به رویکردی چندمحوری نیاز دارد. دیوید میشل، پژوهشگر امنیت آب، تأکید می‌کند که شهرهایی با ساختار اقتصادی ناکارآمد در خدمات آب، دیر یا زود وارد چرخه کاهش درآمد، فرسودگی شبکه و افت کیفیت خدمات می‌شوند.او پیشنهاد می‌دهد که تعرفه‌های آب باید اصلاح شود تا مصرف‌کنندگان پرمصرف هزینه واقعی‌تر بپردازند و فشار اقتصادی از دوش اقشار کم‌درآمد برداشته شود. علاوه بر این، توسعه تاسیسات بازچرخانی فاضلاب، استفاده از آب خاکستری در بخش غیرشرب، و بازسازی شبکه فرسوده از جمله اقداماتی است که می‌تواند تهدید روز صفر را عقب براند.
بحران آب تهران، زنگ خطر آینده ایران
تهران امروز نه‌تنها با یک بحران مدیریت منابع روبه‌رو است، بلکه در خط مقدم تغییرات اقلیمی منطقه‌ای قرار گرفته است. آب، که روزگاری عامل توسعه پایتخت بود، اکنون به بزرگ‌ترین تهدید پایداری آن تبدیل شده است.اگر روند فعلی ادامه یابد، تهران تنها یکی از شهرهای خاورمیانه خواهد بود که در سال‌های آینده با معضل تأمین آب روبه‌رو می‌شود. پیام بحران امروز روشن است: سیاست‌گذاری آبی ایران نیازمند بازنگری عمیق، جسورانه و فوری است.4
