سیزده به در که با نام روز طبیعت هم در بین ایرانیان شناخته می‌شود، روز پایانی تعطیلات نوروزی در تقویم خورشیدی است. در این روز اکثر خانواده‌های ایرانی دور هم جمع شده و در طبیعت، آخرین روز تعطیلات را در کنار هم سپری می‌کنند. اما شاید در میان نوش‌جان‌کردن خوراکی‌ها و خوش گذرانی به همراه خانواده، برای شما هم این سؤال به میان آمده باشد که فلسفه سیزده به در چیست، تاریخچه آن به کدام دوره بازگشته و این که اصلاً چرا سیزده به در را جشن می‌گیریم؟
معرفی و تاریخچه سیزده به در
سیزده به در که یکی از مهم‌ترین روزهای تعطیلات دوهفته‌ای نوروز است، به عنوان روز طبیعت هم شناخته شده و تمامی خانواده‌های ایرانی این روز را در کنار خانواده‌های خود و در طبیعت جشن می‌گیرند. اما تاریخچه این مراسم به کدام دوره بازمی‌گردد؟ در واقع باید گفت که هیچ منبع تاریخی معتبری برای مشخص‌کردن تاریخچه اصلی سیزده بدر وجود نداشته و تا زمانی که در کتب تاریخی می‌توان مشاهده کرد، این روز در بین ایرانیان جشن گرفته می‌شد. به گفته برخی از تاریخ شناسان،این روز از دوران ساسانیان وارد فرهنگ ایرانیان شده است و در آن دوران ۵ روز جشن گرفته می‌شد. جشن‌های طبیعت از ۱۳ فروردین شروع شده و تا ۱۸ این ماه ادامه داشتند. امروزه هم سیزده به در یکی از مهم‌ترین روزهای تعطیلی در ایران محسوب شده و روزی برای پیوستن به دامان طبیعت و جشن‌گرفتن آخرین روز به همراه خانواده است.
سیزده به در در ایران باستان
همان طور که بسیاری از شما عزیزان از این موضوع اطلاع دارید، سیزده به در یکی از جشن‌های باستانی ایران بوده و از گذشته در ایران جشن گرفته می‌شده است. اما شاید اکنون برای بسیاری از افراد این سؤال به میان بیاید که نحوه برگزاری سیزده به در در ایران باستان به چه صورت بوده و مردم چگونه این روز را جشن می‌گرفته‌اند؟ در روز ۱۳ فروردین که آخرین روز تعطیلات و جشن‌های نوروز باستانی محسوب می‌شده است، مردم درست مانند امروز به طبیعت می‌رفتند و به جشن و پایکوبی مشغول می‌شدند. کتاب‌های تاریخی چندانی درباره سیزده به در در ایران باستان در دست نیست.
اما آن طور که از متون داستانی و کتیبه‌های مختلف پیداست، در دوره ساسانیان، جشن سیزده به در از دربار شاه شروع می‌شد. آغاز این جشن در روز ۱۳ فروردین بود و تا ۱۸ فروردین ادامه پیدا می‌کرد. تمامی مردم می‌توانستند از نمایش‌ها و جشن‌های مختلفی که در سراسر کشور برگزار می‌شد لذت برده، خوراکی‌های سنتی نوش جان کرده و به رقص و پایکوبی برای ستایش طبیعت مشغول شوند. با وجود این که مراسم‌های برگزار شده در سیزده به در به طور عمده‌ای تغییر پیدا کرده‌اند، اما می‌توان گفت که این جشن‌ها از همان ابتدا و در ایران باستان هم در طبیعت و به صورت دسته جمعی برگزار می‌شدند.
افسانه های مربوط به سیزده به در
حال سؤال پیش می‌آید که داستان‌های مربوط به سیزده بدر کدام‌اند و اصلاً چه فلسفه‌ای درباره برگزاری جشن سیزده به در وجود دارد؟ درست همان‌طور که پیشتر از این هم به این موضوع اشاره کردیم، منبع موثقی برای شروع برگزاری سیزده بدر وجود ندارد. اما با این حال داستان‌ها و افسانه‌های زیادی درباره این مراسم باستانی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین افسانه‌هایی که در کتاب‌های مختلفی درباره سیزده بدر پیدا می‌شود، افسانه جشن برای ایزد باران است. گفته می‌شود که در سیزدهمین روز فروردین، ایزد باران و آبادانی بر دیو خشکسالی پیروز شده و به زمین برکت و طراوت می‌دهد.
همین موضوع هم باعث می‌شود تا مردم از خانه‌ها بیرون آمده و برای پیروزی خدای باران شادی کنند. داستان‌های دیگری هم می‌گویند که سیاوش، خدای گیاهان، زمانی که می‌میرد، دوباره به شکل علف رشد کرده و به زمین پوشش گیاهی و طبیعت هدیه می‌دهد. همین موضوع هم باعث می‌شود تا مردم در روز ۱۳ فروردین به طبیعت رفته و تولد دوباره خدای نباتی، سیاوش، را جشن بگیرند.
همان طور که مشاهده می‌کنید، داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری درباره سیزده بدر وجود دارد. اما چیزی که در تمامی این افسانه‌ها و داستان‌ها به صورت مشترک وجود دارد این است که مردم از زمان‌های دیرین تا به امروز، این مراسم را در طبیعت برگزار کرده و از خدا طلب بارش باران می‌کردند. در برخی از افسانه‌ها هم ذکر شده است که برای باران‌های بهاری و همچنین سرسبزی در این فصل، از خدا تشکر می‌کردند.
اما بی شک می‌توان تأیید کرد که ریشه تمامی افسانه‌ها به ستایش طبیعت و شکر خدا برای بارش باران و آبادی و سرسبزی می‌رسد.
فلسفه نام سیزده به در
پس از آشنایی با افسانه‌های مربوط به سیزده بدر، اکنون شاید برای بسیاری از شما این سؤال به میان آمده باشد که فلسفه نام سیزده به در چیست و از کجا می‌آید؟ بسیاری از مردم ایران باور دارند که سیزده عدد نحسی بوده و برای دور کردن نحسی آن، این روز را به طبیعت می‌روند. اما جالب است بدانید که در هیچ دوره‌ای از ایران باستان، سیزده یک نماد نحس محسوب نمی‌شده است. این فرهنگ و اندیشه که به عدد سیزده به عنوان یک عدد نحس نگاه می‌شود، از فرهنگ‌های عربی و پس از اسلام وارد فرهنگ ایرانی شده است. از جایی که سیزده به در یک جشن و مراسم باستانی است، می‌توان نتیجه گرفت که به در کردن نحسی عدد سیزده تعبیر درستی از این نام نیست.
در باور مردم ایران باستان، عمر دنیای مادی تنها ۱۲ هزار سال بود و پس از آن، زمانی که وارد هزاره ۱۳ می‌شدند، دنیای مادی از بین رفته و روح انسان‌ها به جایگاه والای خود می‌رسد. در این روز همه از بدی‌ها و شر رهایی پیدا می‌کردند و به جایگاه حقیقی خود بازمی‌گشتند. ۱۲ روز اول سال هم نمادی از این ۱۲ هزار سال بود و روز سیزدهم را روز رهایی می‌پنداشتند. به همین دلیل و برای شادی و پایکوبی به دامان پاک طبیعت می‌رفتند. بنابراین نام سیزده به در اصلاً به معنای به در کردن هیچ بدی و نحسی نیست. در به معنای بیرون بوده و در کل این نام به این معناست که در سیزدهمین روز، به بیرون خواهیم رفت.
مراسم سیزده بدر از گذشته تا به امروز
در روز سیزده بدر که روز بزرگداشت طبیعت و تشکر برای باران و سرسبزی زمین است، از دوران ایران باستان تا به امروز مراسم بسیاری برگزار می‌شده است. در برخی از مناطق خانواده‌ها به دامان طبیعت رفته، آتش روشن کرده و به جشن و پایکوبی مشغول می‌شوند. یکی از مراسم بسیار مهمی که در سیزده به در برگزار می‌شود، مراسم آب بارانی یا آب بازی است. در این روز تمامی افراد به کنار چشمه‌ها می‌رفتند و به روی هم آب می‌پاشیدند. این کار نمادی از آرزوی سالی پر باران و پر برکت برای یکدیگر بود. امروزه هم بسیاری از مردم شهرهای مختلف کشور برای آب بازی سیزده به در می‌روند. اما هنگام آب بازی باید به یاد داشته باشیم که از آب شهری و تصفیه شده استفاده نکرده و ذخایر آب را هدر ندهیم.
مراسم دیگری مانند نمایش‌ها و جشن‌های مختلف در سراسر شهرهای ایران برگزار می‌شوند. برخی از این جشن‌ها و مراسم جشن‌های مذهبی و دینی بوده که بعد از اسلام وارد فرهنگ ایرانی شده‌اند. همان طور که پیشتر هم به این موضوع اشاره شد، سیزده بدر یک جشن باستانی بوده و پیش از اسلام در ایران وجود داشته است. به همین دلیل هم هیچ کدام از مراسم مذهبی، مراسم سنتی سیزده به در محسوب نمی‌شوند.
گره زدن سبزه
یکی از مراسم بسیار مهمی که تقریباً تمامی افراد در سیزده بدر انجام می‌دهند، گره زدن سبزه و آرزو کردن است. از بچگی شاهد این بودیم که بسیاری از افراد این کار را انجام می‌دهند و شاید برایمان این سؤال به میان آمده باشد که فلسفه گره زدن سبزه در سیزده به در چیست؟ درباره این مراسم که از زمان‌های گذشته تا به امروز در سیزده به در برگزار می‌شود روایت‌های مختلفی وجود داشته که دو مورد از مشهورترین آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم.
روایت اول می‌گوید که در کتاب اوستا، نخستین انسان و پادشاه جهان فردی به نام کیومرث بوده است. گفته می‌شود که این فرد دو فرزند به نام‌های مشیه و مشیانه داشته که در روز ۱۳ فروردین با هم ازدواج می‌کنند. به گفته این روایت، ازدواج مشیه و مشیانه اولین ازدواج دنیا محسوب می‌شده است. برای همین هم می‌گویند که اگر دختران و پسران در این روز سبزه گره بزنند، بختشان باز شده و ازدواج می‌کنند.
روایت دوم که از آیین‌های نژاد آریایی ریشه می‌گیرد، می‌گوید که در ۱۳ فروردین، ایزد آب به نام تشتر، با دیو خشکسالی وارد یک جنگ می‌شود. جنگ تشتر و دیو خشکسالی در آسمان‌ها بوده و زنان و دختران بر روی زمین، هنگام مشاهده این جنگ، سبزه گره می‌زدند. پس از آن دیو خشکسالی به زانو درآمده و تشتر جنگ را می‌برد. به همین دلیل هم می‌گویند که گره زدن سبزه در سیزده به در باعث گشایش کارها و جذب نیروهای مثبت می‌شود.
اگر قبلاً با یک خانواده ایرانی سیزده بدر را جشن گرفته باشید، بی شک می‌دانید که یکی از مهم‌ترین غذاهایی که در این روز خورده می‌شود، آش رشته است. تقریباً تمامی خانواده‌هایی که برای مراسم سیزده بدر به دامان طبیعت می‌روند، آش رشته درست کرده و در کنار هم نوش جان می‌کنند. اما در کنار آش رشته، غذاهای سنتی دیگری مانند کباب کوبیده، جوجه کباب، سبزی پلو با ماهی و بسیاری غذاهای خوشمزه ایرانی دیگر هم میل می‌شود. غذا بخش مهمی از جشن‌ها و مراسم ایرانی بوده و به آن توجه ویژه‌ای می‌شود..
در پایان باید یادآور شد که سیزده بدر روز پاسداشت طبیعت است و بایستی برگزاری مراسم سنتی به سمت پاکیزگی و گسترش کمی و کیفی طبیعت ایران برود نه اینکه روزی برای گسترش زباله و تخریب هرچه بیشتر طبیعت شود که قطعا خلاف فلسفه وجودی سیزده بدر خواهد بود.
