چهارشنبه سوری،جشن باستانی باشکوه، فاخر و پرمعنا 

در میان تکاپوی مردم در زمان نزدیک شدن به نوروز، چهارشنبه سوری فرا می رسد تا در آخرین سه شنبه سال، با آغوشی پر از نور، رنگی تازه به سرور مردم بپاشد. هوا تاریک می شود اما شعله های آتش در همه جا لشگری از نور را راه می اندازند تا سیاهی را شکست دهند. مردم برای به جا آوردن آیین چهارشنبه سوری از روی آتش می پرند و خندان می خوانند: زردی من از تو، سرخی تو از من.

می خواهیم نگاه نزدیکتری به این جشن داشته باشیم، تاریخچه چهارشنبه سوری را مرور کنیم و ببینیم چرا این جشن آن قدر مهم است که حتا ایرانیان ساکن خارج از کشور نیز این آیین کهن را گرامی می دارند.

چرا غروب آخرین سه شنبه سال اهمیت دارد؟
چهارشنبه سوری نام جشنی است کهنه و دیرین که از دیرباز طی مراسم باشکوهی برگزار می شود و آن را با نام های جشن چهارشنبه پایان سال و شب چهارشنبه سرخ نیز می شناسند. این جشن به هنگام غروب آخرین سه شنبه سال آغاز می شود و تا پاسی از شب ادامه دارد.
اما این سه شنبه چه تفاوتی با دیگر روزهای سال دارد؟
گفته می شود زمانی که زرتشت، با تنظیم حسابِ زمان و تاریخ، موفق به تدوین تقویم شد، مصادف با سالی بود که تحویل سال به سه شنبه می افتاد. نیمی از آن سه شنبه از سال قدیمی به شمار می آمد و از ظهر به بعد، سال جدید آغاز می شد. از آنجا که در آن زمان هم آغاز هر روز را از نیمه شب حساب می کردند، فردای سه شنبه را به عنوان نوروز اعلام کردند و شب پیش از آن را به جشن و سرور و آتش بازی پرداختند. سال ها گذشت و جشن گرفتن در آخرین سه شنبه سال بدون توجه به روز آغاز سال به صورت فرهنگی دیرینه در آمد و پاس داشته شد.
البته اسلام نیز تا حدی در پابرجای ماندن این جشن تاثیر داشته است. اعراب روز چهارشنبه یا یوم الربعا را روزی نحس می دانند و این امر بهانه ای شد تا ایرانیان با جشن و سرور به جنگ این نحسی بروند و آن را به دَر کنند. اعراب این شب را سور سرخ می نامیدند. آنها معتقد بودند که روزهای نحس و شوم را باید جشن گرفت تا شیاطین و اجنه فرصت رخنه در وجود آدمی را پیدا نکنند

با نزدیک شدن سه شنبه آخر سال همه مردم از هر سن و سالی به تکاپو می افتند و همه در گیر و دار مهیا شدن برای عید نوروز خودشان را برای برگزاری چهارشنبه سوری نیز آماده می سازند.
در چهارشنبه سوری رسم بر این است که کوچکترها به رسم احترام در خانه بزرگ خاندان گرد هم آیند و از کنار هم بودن لذت ببرند. به همین دلیل مردم به بازار می روند تا خرید کنند و آماده پذیرایی از مهمانان شوند.
انواع و اقسام مواد محترقه نیز به فروش می رسد و بالن های آرزو نیز بازار گرمی دارند. پیر و جوان سعی می کنند خودشان را به بهترین شکل آماده کنند و شبی به یادماندنی را بسازند.

روز جشن فرا می رسد…
در آخرین ساعات روز، کم کم صدای جشن و هیاهو به گوش می رسد. آتش ها برپا می شوند و موجی از هیجان در شهر به راه می افتد. آسمان سیاه شب، روشن است و به لطف نورافشانی ها، گاهی به رنگ قرمز ، سبز و یا زرد در می آید تا با آدمیان در شادی این جشن سهیم شود.
آتش بازی تنها قسمتی از این جشن پرماجراست؛ پس از اتمام آتش بازی خیابان ها خلوت می شود، مردم به خانه های شان می روند و خود را برای قسمت دوم جشن یعنی در کنار یکدیگر بودن آماده می کنند.
این جشن مانند هر سنت دیگری رسم و رسوم خاص خودش را دارد که در ادامه به آنها می پردازیم:
1- آتش افروزی و پریدن از روی آتش
آتش افروزی را می توان زیبا ترین و قدیمی ترین آداب مربوط به چهارشنبه سوری دانست که پس از سال ها هنوز هم بخش اصلی این جشن به شمار می رود. مردم آتش را در حیاط خانه، کوچه و یا محلی باز برپا می کنند و از روی آن می پرند. رسم بر این است که تعداد کوپه های آتش سه عدد باشد و به هنگام پریدن از روی آنها این عبارت خوانده شود:
زردی من از تو                           سرخی تو از من
این عبارت به معنای آن است که بیماری ها و ناخوشی ها را دور می ریزیم و سلامتی و تندرستی را در آغوش می گیریم.
در این میان سنتی کهن وجود دارد که در گذشته بخشی از مراسم آتش افروزی به شمار می آمده است ولی امروزه جایگاهی در میان مردم ندارد. در قدیم، مردم بر این اعتقاد بودند که خاکستر آتش چهارشنبه سوری شوم است. آنها خاکستر به جامانده را به کنار دیواری می ریختند و رسم بر این بود که اگر کسی خاکستر را بیرون ریخته باید در زند و کسی در درون خانه بپرسد : “کیست؟”
و او جواب دهد: “منم “. سپس از او بپرسند: “از کجا آمده ای؟” و او جواب دهد: “از عروسی” بعد به او بگویند: “چه آورده ای؟” و او پاسخ دهد:
2- آتش بازی
امروزه این جشن کمی از حالت سنتی خود خارج شده و رنگ دیگری به خود گرفته است. دیگر همه چیز فقط به برپا کردن آتش و پریدن از روی آن ختم نمی شود بلکه مواد و وسایل آتش بازی جلوه های متفاوتی را در کوچه و خیابان خلق می کنند و در عین زیبایی گاهی آزار دهنده نیز هستند.
نور افشانی، استفاده از منورها، فشفشه، آبشار ها و … باعث شده اند تا چهارشنبه سوری شکلی تازه به خود بگیرد و متفاوت تر از گذشته برگزار شود. آتش های رنگین در هر سو دیده می شوند و آبشارهایی از جرقه های آتش به چشم می خورند.

3- بالن آرزوها
یکی از مراسمی که جایی در ریشه های فرهنگی ما ندارد و در چند سال اخیر جای خودش را در میان مراسم چهارشنبه سوری باز کرده است، به آسمان فرستادن بالن آرزوهاست. شما می توانید آرزو های تان را به آسمان بفرستید و بالا رفتن آنها را تماشا کنید. ببینید که چگونه این نورها در سیاهی، آسمان را روشن می کنند و به نقطه ای ریز بدل می شوند. این بالن ها به رنگ های مختلفی هستند و تصویری تازه را به آسمان می بخشند.

4- کوزه شکنی
کوزه شکنی از آن دسته سنت های فراموش شده این جشن باستانی است. بعد از درست کردن آتش و پریدن از روی آن، مقداری نمک به دلیل شور چشمی، یک سکه به نشانه تنگ دستی و مقداری زغال به دلیل سیاه بختی در کوزه ای سفالی می اندازند. سپس هریک از اعضای خانواده کوزه را یک بار دور سرش می چرخاند و نفر آخر کوزه را به بام خانه می برد و به کوچه می افکند و در همین حال می گوید:

درد و بلای خانه را ریختم تو کوچه

و این گونه بدی و زشتی را از خانه خارج می کنند.
در میان برخی اقوام این رسم کمی متفاوت است. آنها عصر روز چهارشنبه سوری در هر خانه سفال کهنه ای را می شکنند و می گویند:

برو چهارشنبه نحس، تا دیگر برنگردی، برو و تمام نُحوستَت را با خود ببر.

5- قاشق زنی
این رسم را دختران و پسرانی که حاجتی دارند انجام می دهند. آنها قاشق در دست می گیرند و بر روی کاسه ای فلزی می کوبند و بر در هفت خانه می ایستند. صاحبان خانه ها از آن جایی که می دانند این افراد حاجتی دارند درون کاسه مقداری آجیل و یا پول و سکه می ریزند. بر طبق سنت اگر کسی نتواند از صاحب خانه ها چیزی بگیرد حاجت او تحقق نمی یابد.

6- فال گوش
دیگر رسم فراموش شده چهارشنبه سوری، فال گوش است. در این شب کسانی که حاجت دارند، نیت می کنند و در چهارراه یا معبری به فال گوش می ایستند. آنها به حرف نخستین عابری که از کنارشان می گذرد، توجه می کنند و هر چیزی که او بگوید را بر اساس نیت خود به فال نیک یا بد می گیرند. اگر گفته عابر موافق با آرزوی وی باشد، آن آرزو را برآورده شده می پندارد.
برخی به جای رفتن به چهارراه و معابر، این کار را در پشت در اتاق انجام می دهند و نخستین سخنی را که از اتاق شنیدند به فال خوب یا بد برداشت می کنند.
7- بخت گشایی
در گذشته ها در میان جشن و سرور چهارشنبه سوری، دختران دم بخت مراسم خاص خودشان را داشتند. یکی از این مراسم این بود که آنها مقداری نبات و هفت عدد گردو را از یک عطاریِ رو به قبله می خریدند و به دکان کوزه گری می بردند. کوزه گر، آنها را سوار چرخ کوزه گری می کرد و هفت چرخ می چرخاند. دختران در هر دور یک گردو می شکستند و شعرهای مخصوصی می خواندند. پس از پایان یافتن دور هفتم، پول و نبات به کوزه گر می دادند و به خانه باز می گشتند تا بخت شان باز شود.

8- کندر و خوشبو
یکی از آداب چهارشنبه سوری در گذشته های دور این بود که زنان به عطاری که دکانش رو به قبله باشد، می رفتند و با گفتن عبارت کندر و وشا برای کارگشایی از او کندر می خواستند. سپس تا عطار برود و آن را بیاورد فرار می کردند. آنها به دکان دیگری مراجعه می کردند و با گفتن کلمه خوشبو از عطار، اسفند می خواستند اما این بار هم در یک فرصت مناسب می گریختند. سپس با مراجعه به سومین عطاری، مقداری کندر و اسفند می خریدند و به محض رسیدن به خانه برای دفع چشم زخم و حل مشکل خود آن را دود می کردند

9- فال گرفتن با بولونی
یکی از شیرین ترین آداب قدیمی و از میان رفته چهارشنبه سوری فال گرفتن با بولونی است که بیشتر برای بازی و تفریح انجام می گرفت. بولونی به کوزه دهان گشاد کوچکی گفته می شود که در گذشته برای نگهداری ادویه خشک یا ترشی و مربا و غیره از آن استفاده می شد. در این مراسم زنان و دختران جوان گرد هم می آمدند و هر کسی یکی از چیزهایی را که به همراه داشت به عنوان نشانه به درون بولونی می انداخت.
چهارشنبه سوری در ایران باستان

در دوران باستان، جشن های زیادی برای پیشواز نوروز برگزار می شد که یکی از آنها سوری بود. سوری معنای سرخی می دهد و این مفهوم اشاره به آتشی دارد که در این روز می افروختند. در این باره در تاریخ بخارا آمده است:
چون امیر سدید منصور بن نوح به ملک نشست، هنوز سال تمام نشده بود که در شب سوری چنان‌که عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند.

این آیین کم کم به فرهنگ های دیگر نیز راه می یابد. آریاییان قفقاز هنوز هم در این شب هفت آتش روشن می کنند و از روی آن می پرند. بر اساس یک آیین کهن در سوئد شبی به نام «والبوری» به عنوان آغاز بهار در نظر گرفته می شود و با برپا کردن آتشی بزرگ در آن به پایکوبی می پردازند. گفته می شود مردم روستایی در جنوب رومانی نیز رسم آتش افروزی را به جای می آورند.
این آیین در روزگار ما نام چهارشنبه سوری را به خود گرفته است. در ایران باستان بخش‌بندی هفته به صورت شنبه تا پنجشنبه و جمعه نبود. در گاه شماری ایرانیان هر روز از ماه نیز نامی داشت مانند: امرداد، دی بآذر، آذر، …، سروش، رشن، فرودین، ورهرام،…، شهریور، سپندارمزد، خورداد و … . «هفته» ریشه در ادیان اسامی دارد که باور داشتند آفرینش جهان در 6 روز انجام شده و خدا در روز هفتم به استراحت پرداخته است. روز هفتم را به زبان یهودی شنبد یا شنبه به معنی فراغت و آسایش نامیدند و بخش بندی روزهای هفته از یهود به عرب و از اعراب به ایرانیان رسید. اعراب در مورد هر یک از روزهای هفته باوری داشتند و چهارشنبه ها را شوم می پنداشتند. چهارشنبه نزد اعراب «یوم الارباع» نام داشت؛ آنها این روز شوم را با شادمانی می گذراندند تا شیاطین را از خود دور کنند.
منوچهری دامغانی هم در قالب یک بیت به این موضوع اشاره می کند:

چهارشنبه که روز بلاست باده بخور       به ساتکین می‌خور تا به عافیت گذرد

کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر زرتشتی، ارتباط چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی را این گونه توضیح می دهد:

جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌اند و دارند. بسیاری از آنها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آنها هرگز زرتشتی نبوده اند، مثل چهارشنبه سوری.

چهارشنبه سوری در شاهنامه

در شاهنامه فردوسی نیز اشاره هایی به جشنی در شب چهارشنبه آخر سال دیده می شود که نشان از کهن بودن این آیین دارد. در این کتاب ارزشمند، سیاوش، يكى از مظلومترين چهره هاست که اسیر عشق نا به جا و وسوسه نامادری اش سودابه نشد و پاک ماند. ماجرای این دلدادگی به گوش پدرش كيكاووس رسید و در این زمان سیاوش از او خواست تا برای اثبات بی گناهی اش به قلب هفت تونل آتش بزند. قرار بر این شد که اگر سیاوش سالم ماند، بی گناهی اش حتمی شود.
در پایان باید یادآور شد که بایستی تمام ایرانیان در جهان شناخت دقیقی از این آیین داشته و آنرا کامل اجرا کرده و به مردم جهان معرفی کنند.